„Barski ljetopis“ i Gradsko pozorište Podgorica

Migel de Servantes

„DON KIHOT“

Režija: Andraš Urban

Tekst: Vedrana Božinović

Muzika: Irena Popović Dragović

Scenorafija: Smiljka Šeparović Radonjić

Kostimografija: Lina Leković

Igraju: Branka Femić Šćekić, Kristina Obradović, Branka Stanić, Jelena Simić, Sanja Popović, Vanja Jovićević  i Anđelija Rondović.

Riječ reditelja:

Neću da radim folirantsku predstavu. Da. Radim samo jednu. Ovu. Kao da je poslednja. Svaka je donkihotovsko ludilo. Borba na život i smrt. Pa svojevrsno ludilo. Nemoćni smo pred zlom. Kompromisni smo. Palićemo i knjige. A na početku smo samo hteli miran život. U biti. Borba za ideale postane samo budalaština iz mladosti. Krizis adolescensis. Svi nas ubeđuju da su to samo vetrenjače… da je pozorište samo ono sto oni razumeju, samo ono sto oni umeju da rade. Sedam žena. Sedam glumica koje biju svoju bitku malo duže od sat vremena. Izgaraju na sceni. I 7 mikrofona. Opet. Da. Znači da vama ipak samo ostaje da se udobno namestite na vašim stolicama, i prepustite se predstavi.

Andraš Urban

Riječ autorke teksta:

Don Kihot je klasika.

Ovo je rečenica koja će na ovaj ili onaj način nekoliko puta biti izgovorena u predstavi. I to jeste tako. „Najprevođenije djelo nakon Biblije“, roman koji se proglašava začetnikom savremenog romana, lik koji je postao simbolom, arhetipom, vjerovatno najpoznatiji lutajući vitez svih vremena – samo je početak onoga što se kao teret svali na svakoga ko krene u dramsku borbu sa Don Kihotom. Servantes je veliki pisac i „Don Kihot“ je, nesumnjivo, veliko djelo, ali čvrsto vjerujem u to da posao pozorišta nije da nam velika djela lijepo pročita sa scene. Pozorište je umjetnost za sebe. Nikako samo ilustracija književnosti, ma kako ona genijalna bila. Zato ova predstava nije namijenjena srednjoškolcima koji se teško probijaju kroz školsku lektiru. Nije, u slučaju da žele da im se prepriča fabula. I svakako jeste i njima, ali i svima onima koji žele da se zajedno sa nama zapitaju – šta znači potraga za idealima danas. U kakvom društvu živimo, kakvom težimo i da li je idealno društvo, čak i ako ga dosegnemo, zaista po našim mjerilima. Nas, Balkanaca, koji cijene činjenicu da ne mora sve uvijek po zakonu, nego postoji i nešto što je stvar dogovora.

Pa makar se to ticalo i zakona koje smo sami donijeli.

Servantes piše roman koji je zabavna i duhovita pustolovina. Ali je i kritika književnosti, pozorišta, drame (Servantes je bio dramaturg i dramski pisac), religije, čak i odnosa prema ženama… Iako se opšte znanje o Don Kihotu zaustavlja na vjetrenjačama, u romanu se jasno progovara o idealu države, društva, ljubavi i umjetnosti. Time smo se bavili.

Naši lutajući vitezovi su viteškinje. Rogobatan termin. Ali gender ispravan, te potpuno u skladu sa Zakonom o ravnopravnosti spolova u Crnoj Gori koji diskriminacijom smatra, da parafraziram, čak i jezičku upotrebu muškog roda kao generički neutralnog kada se govori o različitim rodovima. No, zakoni su jedno. A praksa je, rekoh, gotovo uvijek, nešto sasvim drugo.

Ovo nije priča o ženama. Ovo je priča o društvu. Jer su i žene i muškarci plod društvenih zakonitosti i posljedica odnosa koji se njeguju kao tradicija, očuvanje reda ili, što je možda i najvažnije – obraza. Ovo nije samo ženska priča, ali jeste priča koju pričaju žene. Iz svoje vizure. One progovaraju o svojim, tim strašnim i nerazumnim, „ženskim pravima“. A samo onaj koji ne sluša ili neće da sluša neće shvatiti kako su to uvijek i samo prava svakog čovjeka.

Ako više iko ima snage i volje da se za prava bori. Jer, „ovo je loše vrijeme za lutajuće vitezove“.

Juriš na vjetrenjače.

Vedrana Božinović

O reditelju:

Andraš Urban je rođen 1970. u Senti. Sa sedamnaest godina, formira samostalnu pozorišnu i književnu radionicu, u kojoj radi kao autor, reditelj i glumac. Nakon izvjesnog vremena, formira pozorišnu trupu „Aiowa“, koja je teatar tretira kao specifičnu, ali ipak sveumjetničku ideološku akciju. Na novosadskoj Akademiji umjetnosti, studira filmsku i pozorišnu režiju. Istovremeno je kao reditelj angažovan u subotičkom Narodnom pozorištu. Sredinom devedesetih, napušta studije, rad u pozorištu i godinama živi povučeno. Režiju diplomira 2000. godine, u klasi prof. Vlatka Gilića i Bora Draškovića, i nastavlja intenzivan rad u pozorištu. Uz podršku segedinskog MASZK­a, i vlastitog ansambla stvara i „nezavisne“ pozorišne predstave. Od 2005. godine direktor je Mađarskog gradskog pozorišta „Deže Kostolanji“ u Subotici. Osnivač je internacionalnog pozorišnog festivala „Desiré Central Station“. Radi u Novom Sadu i Subotici, vodi umjetničke radionice u Rumuniji, odlazi na studijsko putovanje u Japan. Režirao je predstave u Nišu, Novom Sadu, Beogradu, Segedinu, Bitolju, Ljubljani, Berlinu, Klužu, Varni. Ukupno, četrdesetak profesionalnih režija. Pozorište percipira kao na prosvijetljeni prostor, ponekad provokativne akcije, gdje se misli, govori i organizuje specifičan vid umjetničke stvarnosti. Predstava je za njega komunikacija, i druga stvarnost, koja postoji za sebe, ali nastaje u odnosu izvođača, izvođene stvarnosti i gledaoca. Režiju ostvaruje preko interaktivne komunikacije s glumcem. Nosilac je odlikovanja, nagrada „Jasai Mari“ (Najprestižnija nagrada za pozorišnu umjetnost Republike Mađarske), nagrada „Joakim Vujić“, „Pro urbe“ grada Subotice, „Pro urbe“ grada Senta, za Paralelnu umjetnost (Mediawave). Njegove režije i predstave su nagrađivane na festivalima: „Profesionalna pozorišta Vojvodine“, „Sterija“, „Infant“, „Joakimfest“, „Tvrđava fest“, „Teatarfest“, „Festival alternativnih pozorišta Republike Mađarske“, „Festival mađarskih pozorišta“, „MOT“.

Pozorišna kritika:

“Gadno vreme za lutajuće vitezove”

“Don Kihot”, prema motivima Servantesovog romana, tekst Vedrana Božinović, reditelj Andraš Urban, koprodukcija festival Barski Ljetopis i Gradsko pozorište Podgorica, premijera na Letnjoj pozornici u Baru

Koristeći Servantesov roman „Don Kihot“ (1605) kao polazišnu tačku stvaranja istoimene predstave, reditelj Andraš Urban i autor scenskog teksta Vedrana Božinović grade delo prepoznatljvog urbanovskog stila i značenja. Fragmentarne, multimedijalne, muzičko-dramsko forme, nikle na avangardnoj tradiciji provokacije i apsurda, predstava istražuje današnja značenja donkihotovskih borbi. Stabilni likovi ne postoje, skoro ni likovi uopšte, glumice se, na tragovima performativnog nasleđa, ne predstavljaju, nego jesu, postoje u ovom vremenu i prostoru. Ne kriju se iza likova, već ih koriste samo kao povod da uđu duboko u sebe i prokopaju po potisnutim istinama. Njihova tela, sećanja i osećanja postaju dokumentaristička građa od koje se prave scenski snovi, projekcije idealnijeg sveta, društva koje je Don Kihot tražio na svom putu. Ovakvo pozorište je prostor zamišljanja pravednijeg društva, kroz dekonstrukciju postojećeg, i hrabro, kritičko čerečenje gomile ličnih i društvenih ograničenja. Teatar je ovde oblik utopije koja utiče na stvarni svet, njegovog dvojnika, u težnji ka stvaranju jedne dvojničke utopije.

Imajući u vidu da ansambl ovog „Don Kihota“ čine isključivo žene, u fokusu su ženska (rodna) pitanja, ironično, kritičko razobličavanje inferiornog položaja žene u naglašeno patrijarhalnom društvu. Zaista izvanredno, eksplozivno posvećene glumice, Branka Femić Šćekić, Vanja Jovićević, Kristina Obradović, Sanja Popović, Anđelija Rondović, Jelena Simić i Branka Stanić, igraju kao da su jedno biće, u potrazi za katarzom i utehom, u društvu koje lomi nemoćnog pojedinca. Bavljenje ženskim pitanjima se širi na kritičko suočavanje sa položajem savremenog čoveka uopšte, sa problemima nasilja, cenzure, izneverenih očekivanja. Izdvojićemo upečatljivu anegdotu glumice Branke Femić o kupovini stana. Njen san o životu u miru postaje noćna mora jer se okolina u kojoj su cvrkutale ptice pretvara u tlo nicanja zgradurina. Profit nema milosti, finansijski interesi ljudi skopčanih sa vlašću postaju divovi, vetrenjače, meta borbe sa agresivnim interesima liberalnog kapitalizma. Njen ispovedni monolog vodi do naglašeno ironične ode Crnoj Gori na kraju predstave, zaokružujuće dekonstrukcije mitova o obećavanim vrednostima života, dok se na video bimu vijori crnogorska zastava.

Fragmente u kojima se raspravlja o savremenom smislu Don Kihotovih avantura presecaju autoironični prizori pozorišta u pozorištu. Razotkriva se da smo gledaoci probe tokom koje glumice postavljaju i pitanja o funkciji pozorišta. I ono ovde postaje polje donkihotovskih borbi, ogledalo stvarnog života koje se kritički razgrće. U jednom trenutku čujemo pitanje: „Kome danas treba pozorište?“. Odgovori sugerišu da su stvaraoci političkog pozorišta nalik lutajućem vitezu. Ekscentrici pomućenog razuma koji se biju sa vetrenjačama. Borci na marginama društva, na obodima liberalnog kapitalizma koji uzima sve. No, društvene okolnosti danas u celini nisu nimalo jednostavne, jer su i ovi pozorišni umetnici deo sistema koji ih plaća da prave kritičke predstave. To se u ovoj izazovnoj predstavi brojnih značenja i eksplozivne energije takođe problematizuje.

Muzika kompozitorke Irene Popović uživo se izvodi na praznoj sceni prepunoj mikrofona, kojih je ovaj put i više, što shvatamo i kao Urbanov ironičan komentar na zamerku koja se čuje u kritičkoj javnosti, da je svaka Urbanova predstava ista, sa mikrofonima, psovkama i nagim izvođačkim telima. Songovi su izvanredno moćni, oni dubinski drmaju gledaoca, mnogo jače nego izgovorene reči. Izdvojićemo “Kučku”, zaista dirljivo ispovednu pesmu o bolno inferiornom položaju žene u patrijarhalnom okruženju. Raskošne, zavodljive kostime Line Leković, svečane i glamurozne, tumačimo takođe u ironičnom ključu. Oni prolaze kroz simbolički put transformacije, od raskošnih venčanica, preko crnih haljina, do svedenosti na donji veš. Njihov glamur stvara osećanje kontrasta, kao i metafizičke potrebe da se iskorači iz mulja stvarnosti, u uređeniji, dostojanstveniji svet. Takođe, pompeznost kostima sugeriše i značenje ceremonijalnosti, tipično urbanovski obred egzekucije potiskivanih, divljih demona.

Don Kihot je tragična i mudra luda u isto vreme, rod Lirove lude, onaj koji govori istinu u vremenu vladavine laži. Takva granična pozicija je vrlo inspirativno tlo za diskusiju o složenim napetostima našeg vremena koje ova izazovna predstava pretresa. Na sceni se beskompromisno raseca naše doba izvrnutih vrednosti, društvo u kojem lutajući vitezovi posrću, ali ne odustaju od bitki za bolji svet.

Ana Tasić

Kritika je objavljena u Politici 25.7.2019.